Przepisy kodeksu cywilnego o robotach budowlanych nie regulują kwestii odstąpienia od umowy. Odpowiednie zastosowanie do odstąpienia od umowy o roboty budowlane znajdują zatem przepisy o umowie o dzieło i przepisy ogólne kodeksu cywilnego. Ich analiza pozwala stwierdzić, że ustawodawca dopuścił możliwość odstąpienia od umowy w części co do tych zobowiązań, które mają charakter podzielny. Należy zatem rozważyć, czy przedmiot umowy o roboty budowlane ma charakter podzielny, a tym samym, czy możliwe jest odstąpienie od niej w części.
Odstąpienie od umowy ze skutkiem wstecznym
Co do zasady, złożenie oświadczenia o odstąpieniu od umowy powoduje wygaśniecie umowy ze skutkiem wstecznym (ex tunc). W razie odstąpienia, umowę taką uważa się za niezawartą. Strona, która od umowy odstąpiła, powinna zwrócić drugiej stronie to, co otrzymała od niej na podstawie umowy. Co więcej, może ona domagać się zwrotu swojego świadczenia oraz naprawienia szkody, która powstała wskutek niewykonania zobowiązania. Jednakże jak wynika z treści art. 491 § 2 kc, jeżeli świadczenia obu stron są podzielne, a jedna ze stron dopuszcza się zwłoki tylko co do części świadczenia, uprawnienie do odstąpienia od umowy przysługujące drugiej stronie ogranicza się, według jej wyboru, albo do tej części, albo do całej reszty niespełnionego świadczenia. Strona ta może także odstąpić od umowy w całości, jeżeli wykonanie częściowe nie miałoby dla niej znaczenia ze względu na właściwości zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez nią cel umowy, wiadomy stronie będącej w zwłoce. Powstaje zatem pytanie, czy przedmiot umowy o roboty budowlane ma charakter podzielny.
Podzielność umowy o roboty budowlane w orzecznictwie
Analiza orzecznictwa Sądu Najwyższego pozwala stwierdzić, że nie ma w tym zakresie jednomyślności. W wyroku z dnia 19 marca 2004 r. (sygn. akt IV CK 172/03) Sąd Najwyższy stwierdził, iż świadczenie wykonawcy wynikające z umowy o roboty budowlane jest podzielne. W wyroku tym Sąd Najwyższy wyjaśnił, że przy świadczeniu z umowy o roboty budowlane zachowanie dłużnika polega na wykonaniu określonych robót, których efektem jest wytworzenie oznaczonego w umowie obiektu, stanowiącego następnie przedmiot odbioru. Nie ma przeszkód, aby strony w umowie przewidziały, że przedmiotem konkretnej umowy o roboty budowlane jest nie cały obiekt, lecz jego część. Tak też w istocie jest z reguły przy bardziej skomplikowanych obiektach. Oprócz umowy inwestora z generalnym wykonawcą, której przedmiotem jest cały obiekt, pojawiają się umowy dotyczące wykonania robót odnoszących się tylko do wyodrębnionych jego części. Świadczenie z umowy o roboty budowlane może być zatem spełniane częściowo bez istotnej zmiany jego przedmiotu. Co więcej, można stwierdzić, że aby powstał skomplikowany obiekt, wymaga to z reguły wykonania wielu odrębnych robót (budowlanych, instalacyjnych czy wykończeniowych), które mogą wykonać tylko wyspecjalizowani przedsiębiorcy. Każdy z nich wykonuje swoje roboty w odniesieniu do tego samego obiektu, tyle tylko, że ma wyraźnie sprecyzowany zakres tych robót, odnoszących się do części obiektu lub pewnego fragmentu składającego się na całość. Należy wobec tego przyjąć, że świadczenie wykonawcy z umowy o roboty budowlane jest podzielne, gdyż z reguły może być spełniane bez istotnej zmiany przedmiotu świadczenia.
Podobnie wypowiedział się Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 14 listopada 2008 r. (sygn. akt V CSK 182/08), w którym stwierdził, że świadczenie wykonawcy wynikające z umowy o roboty budowlane jest podzielne. Czym innym jest to, że inwestor zainteresowany jest otrzymaniem określonego co do tożsamości przedmiotu, jakim jest obiekt budowlany, czym innym zaś możliwość wykonywania robót niezbędnych do tego, aby taki obiekt powstał częściami. Takie częściowe wykonywanie robót, odnoszące się do określonego obiektu, jest właśnie częściowym spełnieniem świadczenia w rozumieniu art. 379 § 1 k.c., gdyż możliwe jest bez istotnej zmiany tego obiektu. W sytuacji, gdy jest kilku dłużników albo kilku wierzycieli, a świadczenie jest podzielne, zarówno dług, jak i wierzytelność dzielą się na tyle niezależnych od siebie części, ilu jest dłużników albo wierzycieli. Części te są równe, jeżeli z okoliczności nie wynika nic innego. Świadczenia z umowy o roboty budowlane, jeśli nawet nie jest podzielne w ścisłym znaczeniu tego pojęcia ustalonym w art. 379 § 2 k.c., (zgodnie z którym, świadczenie jest podzielne jeżeli może być spełnione częściowo bez istotnej zmiany przedmiotu lub wartości) to mogą być spełniane częściowo, w miarę ukończenia poszczególnych etapów prac, stanowiących pewien fragment, składający się na całość obiektu. Oświadczenie o odstąpieniu od takiej umowy nie odnosi skutku niweczącego tytuł do świadczeń wymagalnych i wykonanych przed jego złożeniem i w tym zakresie nie wywołuje skutku wstecznego (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 26.06.2015 r., sygn. akt V CSK 705/14).
Roboty budowlane jako świadczenie niepodzielne według orzecznictwa
Bardzo silnie przedstawia się również odmienne stanowisko, zgodnie z którym, skoro świadczenie wynikające z umowy o roboty budowlane jest niepodzielne, to niemożliwe jest częściowe odstąpienie od umowy. W wyroku z dnia 16 maja 2013 r. (sygn. akt V CSK 260/12) Sąd Najwyższy zauważył, że świadczenie wykonawcy w umowie o roboty budowlane jest niepodzielne albowiem jest ono niewątpliwie świadczeniem oznaczonym, co do tożsamości. Jest ono bowiem wykonywane na konkretne zamówienie, na podstawie przedstawionego przez inwestora projektu i w celu zaspokojenia oznaczonych potrzeb. Nie ma dostatecznych podstaw do przyjęcia, że częściowe spełnienie świadczenia, którego przedmiot jest oznaczony, co do tożsamości, może odbyć się bez istotnej zmiany przedmiotu świadczenia lub wartości świadczenia. W wyroku z dnia 27 lipca 2016 r. (sygn. akt V CSK 631/15) Sąd Najwyższy zauważył, że rozważenia wymaga w pierwszej kolejności to, czy w przypadku wykonywania robót polegających na wybudowaniu oznaczonego budynku ma się do czynienia ze świadczeniem niepodzielnym, czy też podzielnym, chociażby ze względu na realizowanie robót etapami i po ich zakończeniu dokonywanie rozliczenia z inwestorem.
Podzielić należy stanowisko, wedle którego przedmiot świadczenia w postaci obiektu budowlanego jest w umowie o roboty budowlane, co do zasady niepodzielny, ale samo świadczenie może być podzielne w tym sensie, że częściami może być realizowane i rozliczane. Dla podzielności świadczenia z punktu widzenia art. 379 § 1 k.c. decydujący powinien być jednak przedmiot świadczenia. W sytuacji, gdy jest to rzecz oznaczona co do tożsamości, np. wybudowanie budynku mieszkalnego ma się do czynienia ze świadczeniem niepodzielnym. Chodziło bowiem o będący przedmiotem zamówienia jednolity obiekt budowlany, mający zostać wykonany w całości przez pozwaną firmę, w zakresie robót budowlanych. W takiej sytuacji zgodzić się należy, że podzielnego charakteru świadczenia nie da się wywodzić z przewidzianych w umowie tzw. odbiorów częściowych.
Bark jednolitego stanowiska w orzecznictwie Sądu Najwyższego powoduje wśród stron umowy o roboty budowlane obawy, czy częściowe odstąpienie wywoła zamierzony skutek prawny. Nie zawsze, w interesie inwestora lub wykonawcy leży kontynuacja umowy, ale również odstępowanie w całości od zrealizowanych już w części robót budowlanych. Jakie rozwiązanie zatem można zaproponować stronom w takim przypadku?
Zdecyduje umowa
Wydaje się, że w pierwszej kolejności konieczna będzie analiza wiążącej strony umowy. Jak wyjaśnił bowiem Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 4 czerwca 2009 r. (sygn. akt III CSK 337/08), o tym, czy świadczenie niepieniężne przewidziane w umowie o roboty budowlane jest podzielne, czy niepodzielne, w rozumieniu art. 491 § 2 w związku z art. 379 § 2 k.c., decydują przede wszystkim postanowienia umowy interpretowane zgodnie z art. 65 § 2 k.c. , zgodnie z którymw umowach należy raczej badać, jaki był zgodny zamiar stron i cel umowy, aniżeli opierać się na jej dosłownym brzmieniu. Jeżeli bowiem w treści umowy strony przewidziały procedurę dotyczącą zabezpieczenia robót, sporządzenia wykazów materiałów budowlanych, odbioru przez zamawiającego robót wykonanych i zabezpieczających oraz przejęcia przez niego placu budowy, to wyraźnie zakładały, że po ewentualnym odstąpieniu od umowy przez wykonawcę inwestycja zostanie dokończona przez kogoś innego. Należy również dopuścić, że strony umowy o roboty budowlane, zastrzegając prawo odstąpienia od umowy, same ustalą jego skutki i obowiązki stron w razie wykonania tego prawa inaczej niż przewiduje to art. 395 § 2 k.c.. W szczególności mogą ustalić, że odstąpienie od umowy ma status ex nunc i odnosi się do niespełnionej przed złożeniem oświadczenia części świadczeń stron (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 09.09.2011 r., sygn. akt I CSK 696/10).
Podsumowanie
Reasumując wyjaśnić należy, że przed podjęciem decyzji o złożeniu drugiej stronie umowy o roboty budowlane oświadczenia co do częściowego od niej odstąpienia, konieczna będzie analiza treści umowy i ustalenie, czy strony dopuściły taką możliwość. Nawet jeśli strony nie zdefiniowały podzielności świadczenia w umowie, można analizować, czy jej postanowienia pośrednio takie odstąpienie dopuszczają. Bardzo często o możliwości częściowego odstąpienia decydować będzie rodzaj inwestycji i sposób jej realizacji. Jednakże, wbrew przyjętej opinii, sam odbiór inwestycji częściami, w oparciu o który strony dokonują częściowych rozliczeń, może nie stanowić wystarczającej podstawy do częściowego odstąpienia od umowy o roboty budowlane.